Kad se sa autoputa Beograd-Niš skrene na prilazni drum ka Kruševcu, odmah iza oznake Kula Todora od Stalaća, nalazi se jedno živopisno mesto, skriveno a opet nadohvat ruke, gde se može odmoriti i hladnom, pravom izvorskom vodom okrepiti. Za njega sa asfaltnog puta nema putokaza, ali ako se od pomenute oznake krene levo, najbolje pešice jer je raskrčena široka staza blatnjava i u kišne dane nepodesna za vozila, na kraju stotinak metara duge blage uzbrdice izbija se pred malu u belo okrečenu kućicu sa dvoja vrata i dva prozorčića zatvorenih kapaka. Na drvenoj tabli piše: Sveta voda. Ispred su dve klupe. Malo ko zna da se ce na ovom skretanju naici na neverovatan prizor, legendarno ali i zapostavljeno mesto. Rec je o pravom bogatstvu srpske i pravoslavne zaostavstine - Mojsijskim planinama.
Zanimljivo je da i satelitski snimak Balkanskog poluostrva otkriva Mojsinjsko-poslonski kompleks kao geografsku kapiju Srbije (“Vrata Srbije”), koja zaustavlja, sa zapada, dinarski planinski masiv, a sa istoka rodopski, tako da su ovde vodili glavni putevi koji spajaju jug i sever Evrope od najranijih civilizacija (nastarija nalazišta ovde, inače, potiču još iz neolita, a brojni su i tragovi rimske kulture).
Legenda i prizor ovog mesta jos su zanimljiviji.
Predanje kaže da je još car Dušan kaznio svog velikaša Vratka za neki greh i obećao da će mu oprostiti ako ovaj podigne - 77 crkava. Velikaš se primio posla i počeo je da gradi svetilišta na Mojsinjskim planinama koje se prostiru s obe strane Južne Morave, od Kruševca preko Stalaća do Đunisa, sastajališta Južne i Zapadne Morave...
Međutim, arheolozi i istoričari smatraju da je pravo graditeljstvo na ovim planinama počelo tek posle Maričke bitke 1371. godine, kada monasi pred najezdom Turaka, bežeći iz južnih krajeva Srbije i čak i iz Bugarske i Grčke, nalaze utočište kod kneza Lazara Hrebljanovića. Najpoznatiji je bio monah Isail iz Hilandara, koji je posle Lazareve smrti živeo u pećinama iznad manastira Ravanice, gde je kasnije podignut manastir Spasojevac njemu posvećen.
Ovo mesto, sa pravom nazvano , „Srpska Sveta gora“, sa brojnim materijalnim tragovima srednjovekovnog života (crkve i crkvišta, izvori – „svete vodice“ za koje se veruje da imaju lekovitu moć pa su i često odredište savremenih hodočasnika), nastalo je kao novo kultno monaško središte, gde su monasi, izbegli iz južnih krajeva, počeli da podižu nove bogomolje. Do sada evidentirane, najznačajnije su, po očuvanosti i po arhitekturi, crkva sv. Marka na potesu Jakovac, sv. Arhandjel i sv. Petka kod Stalaća, sv. Jovan u Stevancu, sv. Nikola i sv. Nedelja u Braljini...
Mojsinjsko-poslonski kompleks rasprostire se na površini od oko 150 kvadratnih kilometara gotovo netaknute, na momente i divlje prirode. Malo je poznato da je podloga Mojsinjske i Poslonske planine čvrsta stenska masa i da se ubraja u najstarije masive u Srbiji. Ovde se Južna Morava sastaje sa Zapadnom i čine Veliku Moravu. Krajem vijuga i Via militaris, koju su Rimljani gradili od 29. do 61. godine. U neposrednoj blizini Stalaća postoje četiri vizantijska utvrđenja impozantnih razmera, i jedno antičko.
Na žalost, uprkos desetinama kilometara netaknute prirode i brojnih srednjovekovnih i sakralnih gradjevina, Mojsinjsko-poslonski kompleks umesto da je turistički biser danas čami zaboravljen i zapušten, što svakako nije u skladu sa onim što ima da ponudi. Najverovatniji razlog tome je što čitav krajolik pripada najsiromašnijim opštinama - većim delom Ćićevcu, a manjim Ražnju.
Na samom ulazu prilikom skretanja, sa leve strane od građevine, na granama stabla mogu se videti okačene maramice najrazličitijih boja, veličina i materijala. Neke je vetar razvejao i razneo po šumi. Vire ispod opalog lišća i polako sa njim trunu. Ko ih je tu i kada okačio i ostavio i zašto bar nisu skupljene na jedno mesto?
- Niko neće ni da ih pipne, a kamoli odnese jer će sa maramicom uzeti na sebe nečiju muku ili bolest - objašnjava Nikola Berić, arheolog i kustos Narodnog muzeja u Kruševcu. - U neposrednoj blizini nalazi se izvor iz živog, kamena stanca. Izvor je otkriven u prošlom veku, a verovatno je korišćen još i u srednjem dok je grad Stalać bio važno srednjovekovno vojno uporište. Ovamo dolazi narod sa obe obale Južne Morave, ali i izdaleka, da se vodom za koju veruje da je lekovita, čudotvorna, izleči od raznih bolesti. Priča se da najviše pomaže kod očnih. Ovo mesto je uredjeno a zgrada, koja stit izvor rekonstruisana na Svetu trojicu 30. maja.
Ljudi koji su se ovde kupali kleli su se da im je sveta voda pomogla. Kad obave obred na izvoru, onda bolesnici vezu maramicu za granje obelezavajuci tako zelju da svoju bolest ostave tu, iza sebe i krenu kuci zdravi.
Najpoznatije izvorsko lečilište koje kao i ovo pripada spletu mojsinjskih svetilišta jeste ono kod manastira Sv. Roman u Đunisu. Ovaj manastir je proslavio Tolstoj pišući o grofu Vronskom, ljubavniku Ane Karenjine, koji je poginuo u borbi protiv Turaka za oslobođenje Srbije i bio jedno vreme u njemu sahranjen.
Po predanju, još je car Dušan kaznio svog velikaša Vratka za neki greh i obećao da će mu oprostiti ako ovaj podigne 77 crkava. Kažu da je grešnik ispunio carev zahtev. Gradio je svetilišta na Mojsinjskim planinama koje se prostiru s obe strane Južne Morave, od Kruševca preko Stalaća do Đunisa, sastajališta Južne i Zapadne Morave. Međutim, arheolozi i istoričari smatraju da je pravo graditeljstvo na ovim planinama počelo tek posle Maričke bitke 1371. godine kada monasi pred najezdom Turaka, bežeći iz južnih krajeva Srbije i čak i iz Bugarske i Grčke, nalaze utočište kod velikog kneza Lazara Hrebeljanovića. Najpoznatiji je bio monah Isail iz Hilandara, koji je, izgleda, bio, kako bi se današnjim rečnikom reklo, ministar vera u Lazarevoj vladi. On je posle smrti velikog kneza živeo u pećinama iznad manastira Ravanice gde je kasnije podignut manastir Spasojevac njemu posvećen.
- Mi od tih pomenutih 77 u evidenciji do danas imamo 27 svetih mesta. Većina je otkrivena u 19. veku. Najpoznatija je crkva Sv. Arhanđela u Stalaću, slede crkva Sv. Petke ispod samog Grada Stalaća, zatim pet crkava u Đunisu, hram Sv. Stefana u klisuri Stevanac... - nastavlja priču Nikola Berić. - U prošlom veku vladala je prava manija pronalaženja svetih mesta. U kruševačkom kraju, na primer, pojavilo se mnogo baba koje su proricale gde su srpske crkve pa je vlada Srbije donela uredbu da se takvim proročicama udari 25 štapom po turu.
Bogati vojnici i rimska peć
Dok se od Svete vode penjemo ka Todorovoj kuli, prvo putićem kroz šumu, pa kroz voćnjake, živicu i trnje, arheolog Berić objašnjava da se nalazimo u jedinom selu u Jugoslaviji, koje broji oko trista kuća, čiji meštani s pravom mogu da kažu da su rođeni i žive u gradu. Jer, selo se zvanično zove Grad Stalać.
Nakon kraceg hodanja izbija se na proplanak na kojem su ostaci tvrđava sa donžon kulom sa koje puca pogled na meandar Morave. Ona je, u stvari, ostatak moćnog utvrđenja koje je sagrađeno u periodu neposredne opasnosti od Turaka, pretpostavlja se posle Kosovske bitke. Legenda vezuje za ovaj grad Todora, po kome se kula naziva Kula Todora od Stalaća a narodna poezija za vojvodu Prijezdu (arheolog Berić kaže da je u nekim starim rečnicima pronašao da prijezda znači konjanik), koji su u istorijskom pogledu još neidentifikovane ličnosti. Grad je izgrađen na položaju sa kojeg se mogla kontrolisati plovidba Moravom i carigradski put koji je u srednjem veku ovuda prolazio. Herodot mesto opisuje još u petom veku pre naše ere, a po slučajno otkrivenim nalazima, kao što je staroslovenska keramika iz devetog i desetog veka, veruje se da je na tom brdu i pre Lazara bilo naselje.
- Grad Stalać spada među najveće srpske srednjovekovne gradove, dužine 400, a širine oko 200 metara. Opkoljen je bedemom koji je očuvan u tragovima. Po istorijskim podacima zna se da ga je sultan Musa razorio 1413. godine posle čega nikad nije obnovljen .Očuvana je jedino kula sa sedam spratova visoka oko trideset metara i bunar koji je očišćen do dubine od sedamnaest metara gde je i pronađena voda. Tvrđava, današnjim rečnikom rečeno kasarna, nalazi se na južnom delu Grada Stalaća. Tu je bio i ulaz u grad, a na severnoj strani je podgrađe, civilni deo naselja koji nije arheološki istražen, pre svega, zbog imovinskopravnih odnosa. U materijalu koji je otkriven u tvrđavi ima vrlo luksuzne keramike što ukazuje da su tu živeli profesionalni vojnici. Oni su za ondašnje a možda i današnje prilike bili vrlo bogati.
Crkva Sv. Petke, koja se nalazi odmah ispod utvrđenja, takođe govori o njegovom značaju. I ona nije još dovoljno istražena. Zna se da je despot Stefan Lazarević u njoj jedno vreme posle Kosovskog boja smestio mošti svete Petke. Nesporno je dokazano da crkva potiče s početka 15. veka i verovatno je bila bogomolja zapovednika stalaćkog grada i njegovih vojnika. Neposredno uz crkvu u jednom grobu je pronađen zlatnik iz 10. veka, iz vizantijskog perioda. Ispod same crkve meštani su pronalazili nakit, lobanje, keramiku... Tu u obali je i pre četrnaest godina konzervirana rimska peć za pečenje gline.
Price i legende
- Hram sv. arhanđela u gradnji ima neke odlike svetogorskih crkava. Imao je drvene stubove koji su usađivani u kamena postolja i trem što je štitio zidove ispod kojih su se sklanjali vernici kad ih pre i posle bogosluženja zadesi nevreme. Crkva je razrušena u 18, otkrivena krajem prošlog veka, a na starom temelju obnovljena 1990. godine. Očuvan je deo oltara, a vrata i freska iznad njih su rekonstruisani prema originalu.
Za ovu crkvu je vezan i jedan neobičan događaj koji na slikovit način govori o našim običajima i naravima. Naime, kada su majstori radili na sanaciji zidova i podigli pod crkve da bi stavili nove kamene ploče, u malteru su našli 24 zlatnika. Plen su podelili između sebe i odneli svojim kućama. Kad je žena jednog od njih saznala da su zlatnici iz crkve, nagovorila je muža da ih vrati tamo gde ih je našao "jer, to nije dobro za napredak kuće". Muž je preporuku svoje supruge preneo drugarima i svi su se dogovorili da dukate vrate i ugrade ponovo u crkvu.
Priča se raščula, posle tri-četiri godine od pronalaženja vrednih novčića stigla je i do stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika i Narodnog muzeja iz Kruševca. Trebale su da prođu još dve godine dok su oni umolili radnike da se sastanu i dođu na lice mesta i pokažu gde su zlatnike zakopali. Majstori su se jedva setili skrovitog mesta. Sada su sva dvadeset četiri zlatnika izložena u Narodnom muzeju u Kruševcu.
- Zlatnici su ispod poda crkve ukopani u 17. veku u nesigurno vreme kada su moravskom magistralom prolazile razne vojske. Onaj koji ih je sakrio nikada se nije vratio po njih. Interesantno je da je reč o španskim, belgijskim, austrijskim, a da među njima nema ni turskih ni venecijanskih dukata. Svaki je težak tri i po grama . U Ćićevcu je kustos krusevackog muzeja g. Beric pronasao keramičku posudu sa 48 srebrnjaka. Veličina ćupa je ukazivala da je u njoj moralo biti bar dve hiljade novčića. Nikada nismo saznali kako i gde su nestali. Narod veruje da je takvo blago prokleto, jer je po pravilu sticano pljačkom i otimačinom. Ima li u tim verovanjima istine ili ne, tek čovekz na čijem su imanju pronađeni srebrnjaci nikako nije polazilo za rukom da održi stoku. Prodao je i kuću, štale i zemlju, a na tom mestu nikla je velika i lepa zgrada.
Čudimo se da je onaj koji je našao ćup sa srebrnjacima ostavio deo novca. Ako je već rešio da se na lak način obogati zašto je deo blaga ponovo zakopao?
- Verovatno se ponašao po onoj narodnoj: "Nisam đavo, da mi je malo" - kaže Nikola Berić. - Mi još ne znamo šta sve kriju Mojsinjske i Poslanske planine koje je narod nazvao Druga Sveta gora.
Do sada evidentirane, najznačajnije su, po očuvanosti i po arhitekturi, crkva sv. Marka na potesu Jakovac, sv. Arhandjeli i sv. Petka kod Stalaća, sv. Jovan u Stevancu, sv. Nikola i sv. Nedelja u Braljini...
Ovde se, u svakom slučaju, ima šta videti i doživeti. Po duhovno nadahnuće dolazilo se ovde vekovima, a nadamo se da će tako biti i dalje. Fotografije uz ovaj tekst kazuju vam neke od razloga za to. Ostale možete naslutiti i sami.
